Της Έλσας Νικολαΐδου, 06 Φεβρουαρίου 2021
Ο θάνατος ανήκει στη φύση όχι μόνο του ανθρώπου αλλά όλων των έμβιων όντων. Η ζωή για τον βιολόγο Αριστοτέλη ορίζεται με την αύξηση και τη φθίση των όντων. Ως εκ τούτου, ο θάνατος είναι αναπόφευκτος. Θα συμβεί και σημαίνει το τέλος της ζωής. Γιατί τότε οι άνθρωποι δεν μπορούν να δεχτούν την φυσική εξέλιξη των πραγμάτων; Γιατί φοβούνται τον θάνατο;
Όταν ο Αριστοτέλης ορίζει τον φόβο στο δεύτερο βιβλίο της Ρητορικής, επιχειρεί τη σύνδεσή του με τον χρόνο και συγκεκριμένα το εγγύς μέλλον: «Έστω ότι ο φόβος είναι κάποιο είδος λύπης ή ταραχής που προκαλείται από κάποιο φανταστικό μελλοντικό κακό, καταστροφικό ή λυπηρό˙ γιατί οι άνθρωποι δεν φοβούνται όλα τα κακά, όπως το να γίνει κάποιος άδικος ή βραδύνους, αλλά όσα μπορούν να προκαλέσουν μεγάλες λύπες ή καταστροφές, και αυτά αν δεν είναι μακρινά αλλά πρόκειται να συμβούν στο άμεσο μέλλον. Επειδή οι άνθρωποι δεν φοβούνται αυτά που είναι πολύ μακρινά˙ όλοι βέβαια γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν, αλλά επειδή δεν θα συμβεί στο κοντινό μέλλον, δεν ανησυχούν. (ἴσασι γὰρ πάντες ὅτι ἀποθανοῦνται, ἀλλ᾽ ὅτι οὐκ ἐγγύς, οὐδὲν φροντίζουσιν.)» Ρητορική Β 5
Το κακό μπορεί να υπάρχει όμως δεν βρίσκεται στο παρόν αλλά στο μέλλον. Όσο πιο μακρινό είναι τόσο λιγότερο απασχολεί τους ανθρώπους. Το ίδιο και ο θάνατος. Η παρουσία του θανάτου στη ζωή είναι παραπάνω από βέβαιη. Ο φόβος δημιουργείται όταν έρχονται τα σημάδια ότι το κακό πλησιάζει. Αυτό που μας φοβίζει πρέπει να βρίσκεται κοντά: «Γιατί αυτό που προκαλεί φόβο φαίνεται να βρίσκεται κοντά˙ αυτό είναι ο κίνδυνος, να μας πλησιάζει αυτό που φοβόμαστε». Ρητορική Β 5
Ο φόβος δημιουργεί ελπίδα. Ενώ κανείς δεν ελπίζει τα ανέλπιστα, ο φόβος κάνει τους ανθρώπους να τα σκέφτονται (ὁ γὰρ φόβος βουλευτικοὺς ποιεῖ, καίτοι οὐδεὶς βουλεύεται περὶ τῶν ἀνελπίστων). Μεγαλώνοντας ο άνθρωπος κατανοεί ότι τα πράγματα δεν γίνονται καλύτερα, με αποτέλεσμα να σταματά να τρέφει ελπίδες για το μέλλον. Το παρελθόν μεγαλώνει και το μέλλον μικραίνει, μαζί και η διάρκεια της ζωής. Ως εκ τούτου οι γεροντότεροι χάνουν τις ελπίδες τους: «Δεν ελπίζουν πολύ λόγω της εμπειρίας τους (γιατί τα περισσότερα από όσα τους συμβαίνουν είναι αξιολύπητα˙ και τα περισσότερα πηγαίνουν προς το χειρότερο) και ακόμη δεν ελπίζουν λόγω της δειλίας. Και ζουν περισσότερο με την μνήμη παρά με την ελπίδα˙ γιατί το υπόλοιπο της ζωής τους είναι λίγο, και το μέρος της ζωής που πέρασε είναι πολύ, και βέβαια η ελπίδα έχει να κάνει με το μέλλον ενώ η μνήμη με τα περασμένα». Ρητορική Β 13
Ο φόβος και η δειλία είναι τα άκρα, που θα έπρεπε να αποφεύγουμε, επιλέγοντας την μεσότητα, την ανδρεία. Η ανδρεία στον θάνατο, σχετίζεται με τον ηρωικό θάνατο σε μία μάχη. Ωστόσο, όσον αφορά τις αντιξοότητες της ζωής, ο Αριστοτέλης πάλι επιλέγει την ανδρεία. Η ζωή είναι δύσκολη. Πολλά μπορούν να κάνουν κάποιον να δειλιάσει απέναντι στη ζωή, επιλέγοντας τον θάνατο. Ο Αριστοτέλης, ωστόσο, στρέφεται σαφώς εναντίον της αυτοκτονίας, την οποία θεωρεί πράξη δειλίας. Όλα τα λυπηρά που μπορεί να συμβούν στη ζωή δεν μπορούν να αποτελούν αιτία αφαίρεσης της ζωής. Ο φόβος, είτε αφορά τον θάνατο είτε τη ζωή, δεν είναι επιλογή: «Το να προτιμάει κάποιος να πεθάνει για να αποφύγει τη φτώχεια ή τον έρωτα ή κάτι λυπηρό δεν ανήκει στον ανδρείο άνθρωπο αλλά στον δειλό. Διότι το να αποφεύγει τα επίπονα πράγματα δείχνει μαλθακότητα, όχι επειδή περιμένει κάτι καλό, αλλά επειδή αποφεύγει κάτι κακό». Ηθικά Νικομάχεια Γ 8
nicolaidou.e@medhigh.com
*Ο Οργανισμός Νεολαίας Κύπρου οργανώνει τον β΄ κύκλο σεμιναρίων «Οι Φιλοσοφίες της ευτυχίας» με εισηγήτρια την δρα Έλσα Νικολαΐδου. Πληροφορίες και αιτήσεις συμμετοχής στο τηλέφωνο 77 77 27 57 και στη σελίδα του ΟΝΕΚ https://onek.org.cy/