Ένα χαρακτηριστικό του σημερινού ελληνικού πολιτιστικού επιπέδου –δεν υπάρχουν ιδιαίτερα σημαντικές διαφορές μεταξύ Ελλάδας και Κύπρου– είναι το πόσο πολλές και διαφορετικές γνώμες υπάρχουν από τόσο πολλούς ανθρώπους οι οποίοι δεν γνωρίζουν καν για ποιο πράγμα μιλούν.
Οι ξερόλες και των δύο φύλων που θεωρούν τον εαυτό τους αυθεντία επί παντός του επιστητού, απαντώνται όχι μόνο ανάμεσα σε ανθρώπους αμόρφωτους αλλά και σε επιστήμονες. Αυτό και μόνο είναι μια ισχυρή ένδειξη ότι κάτι δεν πάει καλά, αφού εντέλει φαίνεται πως δεν είναι μόνο θέμα γνώσεων αλλά πεποιθήσεων και ιδεοληψιών, εν πολλοίς αστήρικτων. Ο πανεπιστημιακός καθηγητής Παναγιώτης Κ. Περσιάνης επισημαίνει το πρόβλημα και το αναλύει σε ένα πολύ ενδιαφέρον πρόσφατο άρθρο του (Προσπάθεια εμβάθυνσης στις νεοελληνικές ιδιαιτερότητες, «Φ» 6/5/21), το οποίο μου έδωσε την αφορμή και τα μέσα για το σημερινό σχόλιο.
Εν ολίγοις, ο κ. καθηγητής αναγνωρίζει εθνικά ελαττώματα και αδυναμίες που ελαύνονται από το ότι οι Έλληνες δεν βίωσαν την Αναγέννηση όπως οι Ευρωπαίοι, εφόσον την περίοδο εκείνη (15ος-17ος αι.) ήσαν υπόδουλοι στους Οθωμανούς. Έτσι, όταν επικράτησε ο Διαφωτισμός στη Δύση, οι αρνητικές τάσεις του Μεσαίωνα (θρησκευτικός φανατισμός, ιδεοληπτικά στερεότυπα, αφελείς πεποιθήσεις, ξενοφοβία κ.ά.) οι οποίες είχαν επιβιώσει, αποτέλεσαν τροχοπέδη στις νέες ριζοσπαστικές ιδέες, μετά την απελευθέρωση, ως όργανο στα χέρια της ισχυροποιημένης Ορθόδοξης Εκκλησίας και των αντιδραστικών λογίων.
Ό,τι νέο ερχόταν από τη Δύση των «κακών» Καθολικών ήταν καταδικαστέο (φυσικές επιστήμες, μαθηματικά, πειραματική έρευνα κ.λπ.) Δεν ήταν μόνο η απόρριψη της εισαγωγής γνώσεων αλλά κυρίως η έλλειψη καλλιέργειας της ελευθερίας της σκέψης και απόρριψης της αυθεντίας, της ενίσχυσης της δημιουργικότητας, της αλληλεγγύης και της συνεργασίας, σε αντιδιαστολή με την παπαγαλία έτοιμων γνώσεων από βιβλία.
Μια φωτεινή εξαίρεση υπήρξε για την εποχή του ο Αδαμάντιος Κοραής, ο οποίος το 1771 βρέθηκε νεαρός από τη Σμύρνη στο Άμστερνταμ ως αντιπρόσωπος της οικογενειακής εμπορικής επιχείρησης. Μια δουλειά στην οποία απέτυχε πανηγυρικά, αφού γι’ αυτόν σημασία είχαν η γνώση και οι νέες ιδέες αυτού ακριβώς του Διαφωτισμού που γεννιόταν τότε, η επαφή με τις τέχνες, τους συγγραφείς και τον θαυμαστό καινούργιο κόσμο τους. Ήταν μεγάλη η συμβολή του στο να εισαχθούν στην Ελλάδα αυτές οι γνώσεις από την Ευρώπη, όπως επισημαίνει και ο κ. Περσιάνης, αλλά «όπως αποδείχθηκε, δεν μπορούσε να γίνει το ίδιο και με τις δεξιότητες, τις στάσεις ζωής και τους τρόπους σκέψης».
Η μυθιστορηματική βιογραφία του στο βιβλίο της Αργυρώς Μαντόγλου «Τρικυμίες παθών» (εκδ. Κλειδάριθμος, 2020) περιγράφει γλαφυρά τη μύησή του στις ριζοσπαστικές ιδέες λίγο πριν τη Γαλλική Επανάσταση και τη μεταμόρφωσή του από αδαή Ανατολίτη στον ανοιχτόμυαλο δάσκαλο που γνώρισε η Ελλάδα. Όμως δεν είχαν την ίδια ευκαιρία οι περισσότεροι συμπατριώτες του, μια συλλογική αποτυχία που μας βαραίνει ως σήμερα.
Φαίνεται πως η τωρινή έφεση των πολλών στην υιοθέτηση κάθε είδους αστήρικτης άποψης (μια πανδημία διαρκείας κατά τη γνώμη μου) εδράζεται στον σχεδόν μεσαιωνικό χαρακτήρα της Παιδείας, στην Κύπρο και στην Ελλάδα, η οποία διατηρεί πολλά από εκείνα τα γνωρίσματα της «απροπόνητης» στην Αναγέννηση –κατά τον χαρακτηρισμό του κ. Περσιάνη– και εχθρικής στις ιδέες του Διαφωτισμού, μετεπαναστατικής ελληνικής κοινωνίας. Μπορεί να μην είναι αποκλειστικό «εθνικό προνόμιο» αυτή η τάση και να απαντάται σε πολλές σύγχρονες κοινωνίες που ίσως δεν είχαν την ευκαιρία να «μπολιαστούν» στην Αναγέννηση και μετέπειτα στον Διαφωτισμό.
Αυτό όμως δεν αλλάζει το γεγονός ότι, σε κάθε περίπτωση, στο επίκεντρο βρίσκεται πάντα η δημόσια Παιδεία, η οποία θα πρέπει κάποτε –σύντομα!– να πάψει να αναπαράγει παρωχημένα στερεότυπα και τρόπο σκέψης. Πόσο διαφέρει, λόγου χάρη, το ότι στην Ινδία απλοί άνθρωποι ως και επιστήμονες αλείφονται με περιττώματα αγελάδας για να προστατευθούν από τον κορωνοϊό, από την άστοχη επίκληση πολλών εδώ –και μόνο όποτε τους βολεύει– του Συντάγματος, των ατομικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, με σκοπό να δικαιολογήσουν την όποια ιδεοληψία τους;
(Ο κ. Περσιάνης, εννοείται, δεν ευθύνεται εξάπαντος και για όλα τα δικά μου συμπεράσματα).
chrarv@phileleftheros.com