Το Περί ψυχής, ένα από τα ωραιότερα Αριστοτελικά συγγράμματα, δεν είναι το μόνο όπου ο συγγραφέας αναλύει τις απόψεις του για την ψυχή. Φαίνεται όμως ότι το ζήτημα της ψυχής και των διεργασιών της απασχόλησε σε μεγάλο βαθμό τη σκέψη του Σταγειρίτη. Το ζήτημα της ψυχής δεν θα μπορούσε να εξαντληθεί σε ένα μόνο έργο. Έχοντας ήδη συνδέσει στο Περί ψυχής την ψυχή με το σώμα, ο Αριστοτέλης διέκρινε λειτουργίες που ανήκαν από κοινού στα έμβια όντα. Οι «κοινές πράξεις», όπως ο ίδιος τις ονομάζει, είναι δραστηριότητες που απαντώνται σε όλα όσα «μετέχουν στη ζωή», ενώ άλλες σε μερικά μόνο ζώα. Ο Αριστοτέλης αφιέρωσε ξεχωριστές μελέτες στις κοινές ψυχοσωματικές λειτουργίες των ζώων, οι οποίες αποτέλεσαν στη συνέχεια ένα σώμα κειμένων με την ονομασία «Μικρά φυσικά». Στο πρώτο από αυτά, το Περί αισθήσεων και αισθητών, ο συγγραφέας ξεκινά με αναφορά στα κοινά χαρακτηριστικά των ζώων, ώστε να ορίσει το πεδίο μελέτης του: «Φαίνεται ότι τα σπουδαιότερα από αυτά, και τα κοινά και τα ιδιαίτερα γνωρίσματα των ζώων, είναι κοινά και για την ψυχή και για το σώμα, όπως είναι η αίσθηση και η μνήμη και η διάθεση (θυμὸς) και η επιθυμία και γενικά η όρεξη, και πέρα από αυτά η ηδονή και η λύπη· Γιατί αυτά υπάρχουν σχεδόν σε όλα τα ζώα». Αριστοτέλης, Περί αισθήσεων και αισθητών, 1 436a7-11
Η εγρήγορση και ο ύπνος, η νεότητα και τα γηρατειά, η αναπνοή και η εκπνοή και, τέλος, η ζωή και ο θάνατος αποτελούν τα σημαντικότερα ζεύγη (συζυγίαι) που τον βοηθούν να προβεί σε νέες παρατηρήσεις για τη φυσιολογία του έμβιου οργανισμού. Κανείς άλλος έως τότε δεν είχε εντρυφήσει σε τέτοιο βαθμό στις λειτουργίες του έμβιου οργανισμού. Ο Αριστοτέλης όμως κατανοεί ότι η επιστήμη μπορεί να ερμηνεύσει αχαρτογράφητες περιοχές. Τίποτε δεν ξεφεύγει από τη διεισδυτική ματιά του επιστήμονα. Ερωτήματα διαδέχονται το ένα το άλλο, οι απαντήσεις στηρίζονται στη λογική ανάλυση ή την εμπειρική παρατήρηση, ωστόσο, πάντοτε αιτιολογούνται. Η σκέψη του βασανίζεται από ερωτήματα, που όμως δεν οδηγούν σε αδιέξοδο. Επιχειρεί απαντήσεις που στηρίζονται στην καθολική του αντίληψη για τον κόσμο, τον οποίο παλεύει να βάλει σε τάξη.
Σε αυτές τις μικρές πραγματείες, παρατηρούμε ότι δεν είναι σε θέση να ξεκινήσει με την προσφιλή του μέθοδο, παραπέμποντας δηλαδή στους προκατόχους του. Ένδοξα δεν υπάρχουν. Στην τελευταία πραγματεία, Περί αναπνοής, ο συγγραφέας ξεκινά με τη διαπίστωση ότι λίγοι ήταν οι Φυσικοί φιλόσοφοι που ασχολήθηκαν με το θέμα: «Σχετικά με την αναπνοή, μόνο λίγοι από τους Φυσικούς φιλοσόφους μίλησαν· για τον λόγο όμως που υπάρχει στα ζώα, άλλοι δεν αποφάνθηκαν, ενώ άλλοι μίλησαν, όχι όμως σωστά, αλλά με απειρία για όσα συμβαίνουν. Ακόμη υποστηρίζουν ότι όλα τα ζώα αναπνέουν· αυτό όμως δεν είναι αλήθεια. Επομένως είναι αναγκαίο πρώτα να εξετάσουμε αυτά τα ζητήματα, ώστε να μην προσάπτουμε κενές κατηγορίες σε ανθρώπους που είναι απόντες». Περί αναπνοής, 470b7-13
Αναμφισβήτητα, δεν είναι όλες οι Αριστοτελικές θεωρίες σωστές. Όμως, διακρίνονται από επιστημοσύνη. Είναι γεγονός ότι τα Μικρά φυσικά ανοίγουν πολλά πεδία έρευνας, ικανά να τροφοδοτήσουν τη σκέψη των μαθητών του, των νέων επιστημόνων. Τι είναι όνειρο; Πώς συνδέεται ο χρόνος με την ανάμνηση; Ποιο είναι το κριτήριο του ύπνου και της εγρήγορσης; Ποια είναι η βασική λειτουργία της ζωής; Τι είναι αίσθηση και τι αισθητό; Πώς συνδέονται οι αισθήσεις ώστε να γίνεται αντιληπτή η πραγματικότητα; Γιατί τα φυτά ζουν περισσότερο από τα ζώα;
Ο Αριστοτέλης στα Μικρά Φυσικά θέτει τα μεγάλα ερωτήματα. Και αυτό είναι εξίσου σημαντικό. Διότι στην επιστήμη σημασία δεν έχει μόνο η απάντηση, η οποία αλλάζει, διορθώνεται. Το ερώτημα όμως παραμένει, έως ότου η απάντηση να μην επιδέχεται διάψευση.
nicolaidou.e@medhigh.com
Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High