Της Έλσης Νικολαίδου, Μάρτιος 2021
Γιατί ασχολήθηκαν οι άνθρωποι με τη μελέτη της φύσης; Για να ερμηνεύσουν τον κόσμο; Για τη χαρά της γνώσης; Ο Επίκουρος βρίσκεται στο τέλος μιας μακράς σειράς φιλοσόφων που ξεκινάει από τον Θαλή και συνεχίζεται με κορυφαίους διανοητές. Αναξίμανδρος και Αναξιμένης, Λεύκιππος και Δημόκριτος, Εμπεδοκλής, Αναξαγόρας και Αριστοτέλης πρόσφεραν τις δικές τους εξηγήσεις για τα φυσικά φαινόμενα και την προέλευση των πάντων. Ωστόσο, το πέρασμα από τον μύθο στον λόγο δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Η επιστήμη, οι ερμηνείες της οποίας βασίζονται κατ’ αρχάς στην παρατήρηση και τη λογική, απάλλασσε τον άνθρωπο από την θεϊκή παρέμβαση, ανακαλύπτοντας τη σταθερότητα των φυσικών νόμων. Η αντίδραση βέβαια δεν άργησε να έρθει. Με ψήφισμα του Διοπείθη «καταγγέλλονται όσοι δεν πιστεύουν στα θεία ή διδάσκουν άλλες θεωρίες για τα ουράνια φαινόμενα» (Πλούταρχος, Βίοι, Περικλής, 32.1). Είναι εμφανές ότι η επιστήμη έχει τη δύναμη να απαλλάξει τον κόσμο από τις δεισιδαιμονίες, συνεπώς τα προσκόμματα στην αναζήτηση της αλήθειας τίθενται πλέον με νόμο.
Όταν εμφανίζεται ο Επίκουρος στο προσκήνιο, οι Φυσικοί φιλόσοφοι έχουν ανοίξει ήδη τον δρόμο της αναζήτησης των αιτιών, τον ίδιο που ακολουθεί και ο Αριστοτέλης. Με ποιον σκοπό όμως; Γιατί να εντρυφήσει κάποιος στην Επιστήμη; Η κατανόηση των φυσικών διεργασιών και η ερμηνεία τους είναι βέβαια στο στόχαστρο των περισσότερων φιλοσόφων. Ο Επίκουρος γνωρίζει τις θεωρίες τους, επιλέγει την πιο πειστική (ατομική θεωρία) και την εξελίσσει. Ωστόσο, ο σκοπός του είναι διαφορετικός από των υπολοίπων. Η γνώση των φαινομένων δεν είναι πάρεργο για τους λίγους που αφιερώνουν τη ζωή τους στην έρευνα της φύσης. Σκοπός είναι να ξεφύγει η ανθρωπότητα από τον φόβο. Η γνώση δεν αναστατώνει την ψυχή. Η αλήθεια δεν προκαλεί φόβο. Η επιστήμη συμβάλλει στην αταραξία της ψυχής. Οδηγεί στην ηδονή: «Δεν μπορεί κανείς να απαλλαχθεί από αυτό που του προκαλεί φόβο για τα πιο σημαντικά πράγματα, αν δεν κατανοήσει τη φύση του σύμπαντος, αλλά υποθέτει γι’ αυτό σύμφωνα με τους μύθους. Ώστε, δεν μπορεί να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές, χωρίς τη μελέτη της φύσης». Επίκ. Κύριαι Δόξαι 12
Η γνώση της επιστήμης δεν αφορά μόνο τους επιστήμονες ή τους φυσικούς φιλοσόφους αλλά και τον καθημερινό άνθρωπο. Τον βοηθάει να κατανοήσει τη θέση του στον κόσμο. Ο Επίκουρος επιθυμεί να έχουν όλοι πρόσβαση στη γνώση για μια καλύτερη ζωή. Αυτός που έχει κατανοήσει τη φύση των πραγμάτων ζει καλύτερα. O Διογένης Λαέρτιος μεταφέρει την Επικούρεια φιλοσοφία μέσω της επιστολής προς Πυθοκλή (Διογένης Λαέρτιος 10. 115-116): «Όλα αυτά, Πυθοκλή, να τα κρατήσεις στο μυαλό σου˙ γιατί θα σε βοηθήσουν να ξεφύγεις για τα καλά από τον μύθο και θα μπορέσεις να ανακαλύψεις και άλλες σχέσεις σε όμοιες περιπτώσεις. Και πάνω απ’ όλα βάλε τον εαυτό σου στη μελέτη των πρώτων αρχών και του απείρου και των συγγενών με αυτά θεμάτων, και ακόμη στα κριτήρια και τα πάθη, και στον σκοπό για τον οποίο τα στοχαζόμαστε αυτά. Διότι το να μελετήσεις αυτά τα θέματα όλα μαζί θα σε οδηγήσει να δεις συνολικά τις αιτίες των επιμέρους. Και όσοι δεν έχουν δεχτεί πλήρως αυτά, δεν θα μπορέσουν ούτε να τα κατανοήσουν αυτά ούτε να εξασφαλίσουν τον σκοπό για τον οποίο αυτά πρέπει να εξεταστούν».
Η μελέτη της φύσης μεταβάλλει τις δοξασίες που αποτελούν τροχοπέδη του ευ ζην. Για τον Επίκουρο η γνώση της επιστήμης είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη ζωή. Τι προσφέρει η επιστήμη στον άνθρωπο; Τον αλλάζει.
«Η μελέτη της φύσης δεν δημιουργεί μεγαλόστομους και φωνακλάδες ούτε ανθρώπους που επιδεικνύουν την περίφημη εκπαίδευσή τους, αλλά ανθρώπους σοβαρούς και αυτάρκεις που είναι υπερήφανοι για τις προσωπικές τους αρετές και όχι για πράγματα». Επίκ. Προσφώνησις 45
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High