Φιλοσοφία σημαίνει αγάπη για τη σοφία. Μπορεί όμως να υπάρξει αγάπη για τη σοφία αν δεν γνωρίζουμε τον εαυτό μας; Για τον Σωκράτη η φιλοσοφία είναι διάλογος. Σκοπός του είναι να φέρει τον συνομιλητή του στο σημείο να κατανοήσει όσα γνωρίζει, οδηγώντας τον κάθε φορά σε συμπεράσματα τα οποία αγνοούσε. Ο Πλάτων δίνει παραστατικά το κλίμα μιας συνομιλίας με τον Σωκράτη, με τα λόγια του Νικία: «Δεν μου φαίνεσαι να γνωρίζεις ότι όποιος βρίσκεται κοντά στον Σωκράτη και τον πλησιάζει για να συζητήσει μαζί του αναγκάζεται, ακόμη κι αν άρχισε να συζητά για άλλο θέμα, να τον αφήνει να περιφέρεται από αυτόν με τον λόγο, έως ότου να οδηγηθεί να μιλήσει για τον εαυτό του για τον τρόπο που ζει και για τον παρελθοντικό του βίο˙ και μόλις φτάσει εκεί, δεν θα τον αφήσει ο Σωκράτης, αν δεν ελέγξει όλα στην εντέλεια». (Πλάτων, Λάχης, 187e-188a)
Μπορεί ο Σωκράτης «να μην γνώριζε τίποτε», αλλά όποιος συνομιλούσε μαζί του ανακάλυπτε τον εαυτό του. Τι σημαίνει όμως να γνωρίσουμε τον εαυτό μας; Αυτή είναι η πρώτη ερώτηση της Φιλοσοφίας, το πρώτο μέλημα του ατόμου, σύμφωνα με τον Σωκράτη. Στον πλατωνικό Φαίδρο ο Σωκράτης συνομιλεί με τον ομώνυμο πρωταγωνιστή του πλατωνικού διαλόγου, ο οποίος ενδιαφέρεται να μάθει τη γνώμη του για τον μύθο του Βορέα. Ο Σωκράτης όμως δεν δείχνει ενδιαφέρον. Χωρίς να χάσει χρόνο στρέφει τη συζήτηση εκεί που επιθυμεί: «Εγώ για αυτά δεν έχω καθόλου χρόνο. Το αίτιο, φίλε μου, είναι αυτό: Εγώ δεν μπορώ ούτε, κατά το δελφικό επίγραμμα, να γνωρίσω τον εαυτό μου. Γι’ αυτό μου φαίνεται γελοίο, όταν ακόμη το αγνοώ αυτό, να ερευνώ άλλα». (Φαίδρος, 229e-230a)
Η προσταγή του Μαντείου των Δελφών «γνῶθι σαυτόν» φαίνεται να απασχολεί τη Σωκρατική σκέψη, όπως επιβεβαιώνεται και από τον Ξενοφώντα, ο οποίος στα Απομνημονεύματά του, αναφέρει έναν ενδιαφέροντα διάλογο μεταξύ Σωκράτη και Ευθύδημου, όπου ο πρώτος απευθύνει την ερώτηση, ώστε να αναδυθεί μέσω της μεθόδου του, πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας. Σκοπός του Σωκράτη είναι να πείσει, αυτή τη φορά, τον Ευθύδημο για τη σπουδαιότητα του Δελφικού επιγράμματος:
«ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Πες μου Ευθύδημε, έχεις επισκεφθεί ποτέ τους Δελφούς;
ΕΥΘΥΔΗΜΟΣ: Βέβαια, δύο φορές μα τον Δία.
Σ: Παρατήρησες λοιπόν κάπου στο ναό γραμμένο το γνῶθι σαυτόν;
Ε: Βέβαια.
Σ: Τι από τα δύο έκανες λοιπόν, δεν ενδιαφέρθηκες για την επιγραφή ή την πρόσεξες και προσπάθησες να εξετάσεις τον εαυτό σου ώστε να δεις ποιος είσαι;». (4.5.24)
Ο Ευθύδημος παραδέχεται ότι δεν μπήκε στον κόπο να ερευνήσει τον εαυτό του. «Πώς θα μπορούσε να γνωρίσει οτιδήποτε, αν δεν γνώριζε ήδη τον εαυτό του;», απαντά στο Σωκράτη. Αλλά ο Αθηναίος φιλόσοφος έχει λάβει πολλές φορές βέβαιες απαντήσεις. Αυτή τη βεβαιότητα είναι που θέλει να γκρεμίσει και θέτει το ερώτημα: «Τι νομίζεις ότι σημαίνει να γνωρίζεις τον εαυτό σου, να γνωρίζεις μόνο το όνομά σου;».
Το να γνωρίζεις τον εαυτό σου, εξηγεί αμέσως ο Σωκράτης, σημαίνει να γνωρίζεις τις δυνάμεις σου και τα όριά σου, αποφεύγοντας τα λάθη και προφυλάσσοντας τον εαυτό σου από δεινά, στα οποία ενδίδουν όσοι πλανώνται από τις δυνάμεις τους. Όσοι δεν γνωρίζουν τον εαυτό τους υποφέρουν, κάνοντας συνεχώς λάθη, επειδή δεν ξέρουν ούτε τι θέλουν ούτε τι κάνουν.
Τελικά, η κόλαση δεν είναι μόνο «οι άλλοι». Είμαστε εμείς, όταν δεν γνωρίζουμε τον εαυτό μας. Γι’ αυτό, για τον Σωκράτη, «μια ζωή που δεν εξετάζεται δεν αξίζει να τη ζει κανείς». (Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 38a)
Όποιος γνωρίζει τον εαυτό του μπορεί να τον αλλάξει συνειδητά. Φιλοσοφία σημαίνει αγάπη για τη σοφία. Μπορεί όμως να υπάρξει αγάπη για τη σοφία αν δεν γνωρίζουμε τον εαυτό μας;
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com