Ο ύπουλος Οριενταλισμός

Καθώς οι Αμερικανοί αποχωρούν από το Αφγανιστάν, η δυτική κοινωνία βλέπει με φρίκη τις εικόνες ανθρώπων που προσπαθούν να φύγουν απ’ τη χώρα τους. Ανησυχούν για τα νέα πλήθη προσφύγων, σκέφτονται τις γυναίκες στο έλεος των Ταλιμπάν, επικρίνουν τις ΗΠΑ που εγκατέλειψαν τους Αφγανούς… Όμως τι δουλειά είχαν ούτως ή άλλως εκεί; Ποιος τους διόρισε προστάτες τους; Όλοι γνωρίζουμε, βέβαια, τα περί πετρελαίου και σφαίρας επιρροής· άλλωστε, πριν τους Αμερικανούς ήταν οι Σοβιετικοί, εναντίον των οποίων οι πρώτοι εξόπλιζαν τους αντάρτες με τα όπλα που στη συνέχεια κατέληξαν να σημαδεύουν τους ίδιους – δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα, όπως στο Βιετνάμ και αλλού παλιότερα. Όμως τα βλέπουμε αυτά αποστασιοποιημένα, χωρίς να κατανοούμε το βαθύτερο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο στο οποίο συνηθίσαμε να τοποθετούμε συλλήβδην την Ανατολή ­– αυτό που ο Έντουαρντ Σαΐντ ανέλυσε στα βιβλία του με τον όρο «Οριενταλισμός».

Ο Σαΐντ (1935-2003) γεννήθηκε στην Ιερουσαλήμ από χριστιανούς άραβες. Η οικογένειά του αναγκάστηκε να εκπατριστεί στο Κάιρο το 1948, μετά τον διαμοιρασμό της περιοχής και τον διωγμό των Παλαιστινίων. Άρχισε τις σπουδές του εκεί και μετακόμισε στις ΗΠΑ. Με πτυχίο από το Πρίνστον και διδακτορικό από το Χάρβαρντ, δίδαξε Αγγλική και Συγκριτική Λογοτεχνία στο Κολούμπια της Ν. Υόρκης και σε άλλα πανεπιστήμια. Έγραψε δεκάδες αξιόλογα βιβλία και άρθρα, ενώ είχε σημαντική δράση ως πολιτικός ακτιβιστής. Δεν συμφωνούσε με τον Αραφάτ και την Παλαιστινιακή Αρχή· ήταν υπέρ της ισότητας και της συνύπαρξης Παλαιστινίων και Ισραηλινών σε ένα διεθνικό ισραηλινο-παλαιστινιακό κράτος.

«Αυτό που περιγράφεται ως Ισλάμ ανήκει στην κατηγορία του Οριενταλισμού, μια κατασκευασμένη θεωρία που εγείρει αισθήματα εχθρότητας και αντιπάθειας εναντίον ενός μέρους του κόσμου που συμβαίνει να είναι στρατηγικής σημασίας για το πετρέλαιο, απειλητικό για τον Χριστιανισμό και τρομακτικά ανταγωνιστικό προς τη Δύση», δήλωνε ο Έντουαρντ Σαΐντ το 1997. Έλεγε πως ο Οριενταλισμός χρησιμεύει στους δυτικούς να απεικονίζουν την Ανατολή (στην οποία, μη γελιόμαστε, τοποθετούν κι εμάς) ως υπανάπτυκτη, νωθρή και μονολιθική, ενώ οι ίδιοι αυτοχαρακτηρίζονται ως ανώτεροι και προοδευτικοί. Έτσι, μπορούν να προβάλλουν τη δυτική πολιτισμική υπεροχή και τον ιμπεριαλισμό στον υπόλοιπο κόσμο. Με την αντίληψη του «εμείς» και «αυτοί», δικαιολογούν την τεχνητή διαίρεση του κόσμου, έτσι ώστε η αποικιοκρατία να κυριαρχεί και να ασκεί εξουσία στην Ανατολή. Κατά τον Σαΐντ, οι έννοιες «Ανατολή» και «Δύση» δεν είναι φυσικές αλλά ιστορικά και πολιτισμικά κατασκευασμένες: Ο ισχυρότερος πολιτικά και τεχνολογικά δυτικός πολιτισμός εφηύρε ένα είδος παρακατιανού ανατολικού πολιτισμού με σκοπό να τον καθυποτάξει, με προσβλητικά στερεότυπα περί μιας μυστηριώδους, λάγνας Ανατολής και του φανατικού Άραβα με τον θρησκευτικό μυστικιστικό δεσποτισμό, που δείχνουν την κατωτερότητα του «άλλου».

Τα τελευταία 20 χρόνια απομυθοποιούνται και αποδομούνται στερεότυπα και έννοιες όπως έθνος, κουλτούρα και πολιτιστική ταυτότητα, ως μη φυσικές και δεδομένες αλλά ως τεχνητές κοινωνικές επινοήσεις. Δίκαια ενοχλείται η «δυτική» ευαισθησία μας από τη σκέψη της καταπίεσης των γυναικών στο «βάρβαρο» καθεστώς των Ταλιμπάν, όμως την ίδια ώρα παραβλέπουμε την υποβάθμιση και καταπίεσή τους στο δυτικό «ανώτερο» πολιτιστικό περιβάλλον μας, στο οποίο π.χ. περιλαμβάνουμε το ισραηλινό κράτος (και το εβραϊκό έθνος διεθνώς), με τις επιταγές του Ταλμούδ και της Τορά να εφαρμόζονται σε όλες τις «πολιτισμένες» χώρες, των ΗΠΑ περιλαμβανομένων – για να μη μιλήσουμε για τη θέση της γυναίκας στις εκδοχές του Χριστιανισμού ακόμα και σήμερα.

Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν πολλά κακά πράγματα στην Ανατολή· δεν είναι μόνο οι Ταλιμπάν ούτε βρίσκονται αποκλειστικά εκεί: Φανατικοί κάθε είδους και απόχρωσης – μουσουλμάνοι, εβραίοι, ινδουιστές, χριστιανοί… Παντού υπάρχουν κουλτούρες λίγο ή πολύ ξένες και αλλόκοτες, λιγότερο ή περισσότερο συντηρητικές και καταπιεστικές συγκριτικά με την –εξιδανικευμένη μάλλον– εικόνα που έχουμε για τη δική μας. Όμως δεν είναι τα δυτικά όπλα το μέσον που θα «διορθώσει» τα πράγματα, πολύ περισσότερο όταν ο (ανομολόγητος) σκοπός είναι άλλος.