Της Έλσας Νικιολαίδου, 15 Μαίου 2021
«Γιατί κανένας από τους δυο μας σχεδόν δεν γνωρίζει τίποτε ωραίο ή καλό· αυτός όμως νόμιζε πως κάτι γνωρίζει χωρίς να γνωρίζει, ενώ εγώ, καθώς δεν γνωρίζω, δεν νομίζω πως γνωρίζω». Πλάτων, Απολογία Σωκράτους, 21d
Ο Σωκράτης δεν γνώριζε τίποτε. Σε όλα τα Πλατωνικά έργα «προσποιείται» άγνοια, προκειμένου να φέρει τον συνομιλητή του στη δύσκολη θέση να επανεκτιμήσει τις ιδέες του, να στοχαστεί εκ νέου τα πιστεύω του. Στο τέλος, ο διαλεκτικός αγώνας δεν κλίνει υπέρ του σοφότερου όλων Αθηναίου ούτε καταλήγει σε κάποια αναμφισβήτητη βεβαιότητα της αρχικής του θέσης. Πολλές φορές η συζήτηση βαίνει σε αδιέξοδο. Αλλά ο Σωκράτης είναι πάντα κερδισμένος. Σκοπός του είναι η έρευνα, για αυτό και αφιερώνει τη ζωή του σ΄ αυτήν: «Μια ζωή που δεν ερευνάται δεν αξίζει να τη ζει κανείς», διατείνεται, και η Φιλοσοφία αλλάζει τροπή.
Οι φιλόσοφοι από τον Σωκράτη και μετά αναζητούν το κριτήριο της αλήθειας, προκειμένου με ασφάλεια να φτάσουν σ’ αυτήν. Ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο Επίκουρος και ο Ζήνων διαμορφώνουν τις δικές τους θεωρίες, τις οποίες οι οπαδοί τους ακολουθούν. Την ίδια χρονική στιγμή, όταν Ακαδημία, Λύκειο, Κήπος και Στοά ακμάζουν στην Αθήνα, ένα νέο φιλοσοφικό κίνημα κάνει την εμφάνισή του. Ο Σκεπτικισμός, από την αρχαία σημασία της «σκέψεως» που σημαίνει έρευνα, κλονίζει τις βεβαιότητες, τον δογματισμό των φιλοσόφων. Για ακόμη μια φορά οι αρχαίες πηγές δεν έχουν σωθεί. Εξαίρεση το έργο του Σέξτου Εμπειρικού (2ος μ.Χ. αι.), Πυρρώνειες Υποτυπώσεις, που μεταφέρει τη φιλοσοφία των Σκεπτικών. Ευθύς, το πρώτο κεφάλαιο, «περὶ τῆς ἀνωτάτω διαφορᾶς τῶν φιλοσοφιῶν», μας διακρίνει τρεις φιλοσοφικές παραδόσεις. Όσοι αναζητούν κάτι, ξεκινά ο Σέξτος, ανήκουν σε μία από τις παρακάτω κατηγορίες: (1) Ή το βρίσκουν ή (2) παραδέχονται ότι δεν είναι δυνατό να το βρουν ή (3) συνεχίζουν την έρευνα. Η αναλογία εφαρμόζεται στη φιλοσοφία: «Γι’ αυτό ίσως στα ζητήματα της φιλοσοφίας οι μεν ισχυρίζονται ότι έχουν βρει την αλήθεια, οι δε αποφάνθηκαν ότι δεν είναι δυνατό να την κατακτήσουν και άλλοι ακόμη ερευνούν. Και θεωρούν ότι την έχουν βρει αυτοί που αποκαλούνται κυρίως δογματικοί, όπως οι οπαδοί του Αριστοτέλη και του Επίκουρου και των Στωικών και κάποιοι άλλοι, ενώ αυτοί που θεώρησαν ότι δεν μπορεί να βρεθεί είναι οι οπαδοί του Κλειτόμαχου και του Καρνεάδη και άλλοι Ακαδημεικοί, τέλος αυτοί που συνεχίζουν την έρευνα είναι οι Σκεπτικοί. Γι’ αυτό εύλογα θεωρούνται ότι οι σημαντικότερες φιλοσοφίες είναι τρεις: η δογματική, η Ακαδημεική και η Σκεπτική». (Σέξτος Εμπειρικός, Πυρρώνειες Υποτυπώσεις, α΄)
Τα πράγματα δεν είναι όπως παρουσιάζονται στις αισθήσεις ούτε στον νου. Γιατί να εκφέρουμε γνώμη; Κατά τον Σέξτο, ο Σκεπτικισμός είναι τρόπος σκέψης, όχι Σχολή, εκτός αν εννοούμε κάποιον που ακολουθεί έναν συγκεκριμένο συλλογισμό, την «εποχή», την αναστολή της κρίσης. Ο Σκεπτικός «επέχει», δηλαδή επιλέγει να μην ακολουθήσει το δόγμα των φιλοσοφικών σχολών, να μην λάβει θέση. Ωστόσο, δεν σταματά να ερευνά, διότι γνωρίζει ότι υπάρχουν αντιτιθέμενες απόψεις με ισοδυναμία επιχειρημάτων (ἰσοσθένεια λόγων). Η «εποχή» θα του εξασφαλίσει την αταραξία, το «τέλος», τον σκοπό της ζωής. Ως εκ τούτου, μένει ατάραχος απέναντι στις θεωρίες (λόγους) και μετριάζει τα πάθη.
Ο Σκεπτικός δεν έχει παραδεδομένες πίστεις και πεποιθήσεις. Η «εποχή», η αντιπαράθεση των πραγμάτων, έχει δέκα τρόπους, ανάλογα με το ποιος κρίνει (υποκείμενο), τι κρίνει (αντικείμενο) και, τέλος, τη σύνθεση των δύο. Όλες οι παράμετροι ερευνώνται και η πιο εύλογη επιλέγεται. Χωρίς όμως ποτέ να γίνεται δόγμα.
Η αμφιβολία διαλύει τη βεβαιότητα της πίστης και γεννάει τη γνώση. Ο Σκεπτικισμός θέτει υπό αμφισβήτηση όλη τη σιγουριά της Φιλοσοφίας, υποσχόμενος αταραξία. Δεν αξιολογεί καταστάσεις, αλλά σκέφτεται. Ότι μπορεί να κάνει λάθος. Και συνεχίζει την έρευνα της αλήθειας, ατάραχος.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com