Το Αριστοτελικό σύγγραμμα Περί ψυχής είναι ένα ώριμο έργο του Σταγειρίτη φιλοσόφου και συνδέεται στενά με τα βιολογικά του συγγράμματα. Κανείς έως τότε δεν είχε αντιμετωπίσει την έρευνα για την ψυχή με αυτό τον τρόπο. Βέβαια, η ήδη αριστοτεχνικά δομημένη θεωρία των τεσσάρων αιτίων, βοηθά στη σύλληψη της ψυχής ως μορφής του σώματος. Ύλη και μορφή, σώμα και ψυχή αποτελούν το έμβιο ον. Ψυχή και ζωή ταυτίζονται.
Ο φιλόσοφος λοιπόν θέλει να διδάξει τη θεωρία του. Αλλά πώς θα ξεκινήσει; Η αφετηρία του δεν είναι άλλη από τις απόψεις των «αρχαίων» φιλοσόφων, των προγενεστέρων. Αν και αγνοεί ότι η διδασκαλία του για την ψυχή θα αποτελέσει τη μεγαλύτερη πηγή για τις θεωρίες των προσωκρατικών φιλοσόφων (καθώς όλα τα έργα τους έχουν χαθεί στο πέρασμα των αιώνων), θεωρεί χρέος του να παρουσιάσει στους μαθητές του τις αντιλήψεις τους («τὰς τῶν προτέρων δόξας»), ώστε «να κρατήσουμε όσα έχουν ειπωθεί σωστά και να προφυλαχτούμε από όσα δεν ειπώθηκαν σωστά». (Περί ψυχής Ι 2). Τι μπορεί να κρατήσει όμως από τις προηγηθείσες θεωρίες; Όπως παρατηρεί, σχεδόν όλοι συμφωνούν ότι το έμψυχο διακρίνεται από το άψυχο στην κίνηση και την αίσθηση (403b25-29).
Οι Ατομικοί είναι οι πρώτοι που αναφέρονται. Ο Δημόκριτος θεωρεί ότι υπάρχουν άπειρα σχήματα και άτομα και τα σφαιροειδή τα αποκαλεί πυρ και ψυχή. Το ίδιο και ο Λεύκιππος» (403b31-404a10). Πολλοί Πυθαγόρειοι συμφωνούν, η ψυχή είναι σκόνες («ξύσματα») και γι’ αυτό κινούν τα πάντα. Ο Αναξαγόρας, πάλι, θεωρεί ότι ο νους είναι η ψυχή και ότι υπάρχει σε όλα τα ζώα. Ο Διογένης και ο Αναξιμένης θεώρησαν ότι η ψυχή είναι αέρας, ο Ηράκλειτος ότι είναι η πρώτη αρχή, όπως η αναθυμίαση, ο Ίππων πως το νερό είναι ψυχή, ενώ ο Κριτίας ότι το αίμα είναι ψυχή. Με λίγα λόγια, όλα τα στοιχεία βρήκαν κάποιον οπαδό, εκτός από τη γη. Τέλος, η άποψη μερικών ότι η ψυχή είναι αρμονία (που απαντάται στον Φαίδωνα 85e-86d), απορρίπτεται όπως οι προηγούμενες.
Όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης, δεν υπάρχει κοινός τόπος μεταξύ των φιλοσόφων ως προς την πραγμάτευση της ψυχής. Ήδη, έχει επισημάνει τη διαφορά μεταξύ φυσικού και διαλεκτικού φιλοσόφου. Ο πρώτος αποδίδει την έννοια της ψυχής στην ύλη, ο δεύτερος στο είδος και τον λόγο, με την έννοια της μορφής του πράγματος. Αλλά «η μορφή είναι αναγκαίο να πραγματώνεται σε μία ορισμένη ύλη», σημειώνει ο Αριστοτέλης, προϊδεάζοντας τους μαθητές του για τη δική του θεωρία (403a29-403b3). Τα πάθη (οργή, θάρρος, φόβος κτλ.) ανήκουν σε κάποιο σώμα, είναι «λόγοι που εκδηλώνονται στην ύλη».
Ο Αριστοτέλης θα εκθέσει τη δική του πρωτότυπη θεωρία στο Β΄ βιβλίο του Περί ψυχής, θεμελιώνοντας την επιστήμη της Ψυχολογίας. Η ψυχή δεν μπορεί να υπάρξει χωριστά από το σώμα. Ακόμη και ο παθητικός Νους, που περιλαμβάνει τη μνήμη και φαντασία, «είναι φθαρτός και χωρίς αυτόν το άτομο δεν σκέφτεται τίποτε». (ΙΙ 5 430 a23-25). Η πρώτη επιστημονική αντιμετώπιση της ψυχής, ως ακατάλυτα συνδεδεμένης με το σώμα, κάνει την εμφάνισή της.
nicolaidou.e@medhigh.com
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High