Του Χρήστου Αρβανίτη, 24 Ιανουαρίου 2021Τι επιτρέπεται να γράφει κάποιος – σε βιβλίο, σε άρθρο γνώμης ή αλλού; Ποιος μπορεί να κρίνει και να απαγορεύει, ευθέως ή με έμμεσο τρόπο, μια δημοσίευση ή ένα έργο τέχνης; Τι δικαιοδοσία έχουν οι Αρχές, οι εκδότες, ακόμα και το κοινό, στην ελευθερία της έκφρασης; Έχει αυτή όρια – και αν ναι, ποιος τα θέτει και με ποιο κριτήριο; Μπορεί αυτό το τελευταίο να είναι κάποιες αυθαίρετες ευαισθησίες;
Είναι πολλές οι αφορμές για αυτά τα ερωτήματα, με πιο πρόσφατες τις περιπτώσεις στις οποίες Twitter, YouTube, Instagram λογόκριναν τον παραληρηματικό λόγο του Τραμπ αποκλείοντάς τον, ενώ σε άλλη περίπτωση τηλεοπτικά δίκτυα στις ΗΠΑ σταμάτησαν να μεταδίδουν ζωντανές δηλώσεις του επειδή έλεγε ψέματα. Ο ίδιος βέβαια, όντας Πρόεδρος, χρησιμοποίησε το κύρος της εξουσίας του για να προκαλέσει την κατάλυση του νόμου, ωστόσο υπάρχει ο κίνδυνος η λογοκρισία να αρχίσει να θεωρείται αποδεκτή και σε άλλες περιπτώσεις.
Τα τελευταία χρόνια αναδύεται ο ρόλος του «sensitivity reader», τον οποίο χρησιμοποιούν πολλοί εκδότες για να υποδείξουν σε ποια σημεία ένα κείμενο μπορεί να προκαλέσει μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων ή την καθιερωμένη αντίληψη. Δεν πρόκειται για τον επιμελητή που προσπαθεί να κάνει το κείμενο όσο πιο καλό γίνεται, αλλά για τον «ελεγκτή ευαισθησίας» που αποφασίζει τι μπορεί να πει και τι όχι ο συγγραφέας όταν αναφέρεται σε κάποιες ομάδες ανθρώπων, και αν το λέει αρκούντως ευγενικά. Κάποτε τον προσλαμβάνει ο συγγραφέας, για να μην πέσει αργότερα θύμα κατακραυγής από τη «δικαιοσύνη του όχλου». Μόνο που έτσι καταρρέει ουσιαστικά η ελευθερία της έκφρασης και της δημιουργίας. Με αυτή τη λογική, μια σειρά από γνωστά αριστουργήματα της λογοτεχνίας δεν θα είχαν υπάρξει ποτέ.
Ο Ray Bradbury στο «Fahrenheit 451» αναφέρεται στην εξουσία που ελέγχει τι επιτρέπεται να διαβάζει κανείς, αλλά παράλληλα και στο τι συμβαίνει όταν οι ίδιοι οι άνθρωποι προσπαθούν να λογοκρίνουν τον εαυτό τους, όταν δηλαδή γινόμαστε υπερβολικά προστατευτικοί για τα συναισθήματα όλων των άλλων. Αλλά ένα καλό βιβλίο, ένα θεατρικό, ένα έργο τέχνης, υποτίθεται ότι αναστατώνουν και προκαλούν συναισθήματα· δεν είναι απαραίτητο να μας κάνουν ευτυχισμένους, πρέπει όμως να μας κάνουν να σκεφτόμαστε.
Ομοίως και ένα άρθρο γνώμης δεν μπορεί να είναι αρεστό σε όλους, ούτε είναι δυνατόν να οριστούν όρια πρόκλησης ή προσβολής με καθολική αποδοχή, επειδή το παγκόσμιο πολιτιστικό εύρος είναι τέτοιο που είναι αδύνατον να συμφωνήσουμε όλοι. Αλλιώς, θα ανάψουν παντού φωτιές που θα καίνε βιβλία, ενίοτε και τους συγγραφείς τους – συμβολικά ή και όχι μόνο.
Είναι όμως απαραίτητο, όταν δεν πρόκειται για κείμενο μυθοπλασίας, τα όσα αναφέρονται να είναι αληθή και τεκμηριωμένα. Φυσικά, ένα γραπτό δεν μπορεί να παρακινεί σε πράξεις βίας και στην παράβαση των νόμων. Εννοείται ότι αυτό δεν ισχύει σε τυραννικά καθεστώτα, στα οποία η αντίσταση είναι καθήκον. Θα μου πείτε, βεβαίως, ότι ο ίδιος άνθρωπος που για κάποιους είναι τρομοκράτης, για άλλους είναι επαναστάτης. Αλλά αυτό είναι το σημείο στο οποίο διαφέρουν οι δημοκρατίες από τις τυραννίες.
chrarv@phileleftheros.com
Χρήστος Αρβανίτης