Η δημιουργία εχθρών από την Τουρκία

Την Ανατολική Μεσόγειο ως «Γαλάζια Πατρίδα» σε συνάρτηση με τις «νέες» γεωπολιτικές αντιλήψεις και τον συνασπισμό της «επιβίωσης του κράτους» στην Τουρκία πραγματεύεται η νέα μελέτη του λέκτορα στο Τμήμα Τουρκικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου Νίκου Μούδουρου.

Στο μικροσκόπιό του μπαίνει η σημασία της Ανατολικής Μεσογείου για την Άγκυρα με αφορμή τα ενεργειακά και τις τουρκικές παρεμβάσεις σε όλη την περιοχή, την αναδιαμόρφωση του τουρκικού δόγματος, τις επιπτώσεις από την απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 και την αναδιαμόρφωση της αντίληψης για την τουρκοκυπριακή κοινότητα και το κατοχικό μόρφωμα. Η μελέτη επισημαίνει μεταξύ άλλων πως η περιγραφή των βασικών γνωρισμάτων του νέου δόγματος εθνικής ασφάλειας έγινε από τον Τούρκο Πρόεδρο με δύο φράσεις: «Δεν θα περιμένουμε τις απειλές να χτυπήσουν την πόρτα μας, δεν θα περιμένουμε να πονέσουν οι ψυχές μας. Όποια και να είναι η απειλή, είτε μέσα είτε έξω, εμείς θα λύσουμε το πρόβλημα στην πηγή του και όχι μετά που θα φτάσει στην πόρτα μας». Το νέο δόγμα εθνικής ασφάλειας παρουσιάστηκε ως μια αναγκαιότητα αντιμετώπισης μιας πολυμέτωπης επίθεσης που αντιμετώπιζε η Τουρκία.

Ο Ν. Μούδουρος σημειώνει ότι η Τουρκία αντιμετωπίζει ως «διπλό κίνδυνο» τη δυτική στήριξη για ένα κουρδικό μόρφωμα στη βόρεια Συρία με προοπτικές εξόδου προς τη θάλασσα της Ανατολικής Μεσογείου και τη δυτική στήριξη στις ενέργειες της Κυπριακής Δημοκρατίας στα ενεργειακά. Επί τούτου επικαλείται αναφορές Τούρκων, όπως του Hacisalihoglu, 2018: Απέναντι σε αυτό το είδος της «περικύκλωσης», η Άγκυρα θα πρέπει να δείξει την ίδια αποφασιστικότητα. Τα πρακτικά μέτρα παρέμβασης της Τουρκίας ενάντια σε «εχθρικά τετελεσμένα» στη βόρεια περιοχή της Συρίας μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα για την ίδια αποφασιστικότητα και σε ό,τι αφορά τα ζητήματα της ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

• Θα υπερασπιστούμε «γαλάζια πατρίδα» με Κύπρο, λέει ο Ακάρ
• Ξεκινά η μεγάλη άσκηση του τουρκικού στρατού «Γαλάζια Πατρίδα»
• Εμπρηστικές δηλώσεις Ερντογάν με εικόνες πολεμικών πλοίων

Ο πανεπιστημιακός υπογραμμίζει πως: Η κατασκευή ενός μεγάλου γεωγραφικού χώρου που ξεκινά από τη Συρία και φτάνει στην Ανατολική Μεσόγειο, με όρους «απειλής» ενάντια στην επιβίωση του τουρκικού κράτους, αναπόδραστα επηρέασε και τις ιδεολογικές αντιλήψεις με τις οποίες παρουσιάζεται η ίδια η Ανατολική Μεσόγειος στο γεωπολιτικό δόγμα της Τουρκίας. Στα πλαίσια της ενίσχυσης των συμβολισμών για την ιδεολογική και πολιτική νομιμοποίηση της παρεμβατικότητας της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο, τα τελευταία χρόνια επανεμφανίστηκε το δόγμα της «γαλάζιας πατρίδας» (Mavi Vatan). Η ενεργοποίηση αυτού του δόγματος δεν είναι άσχετη ούτε με τη διεκδίκηση της Τουρκίας για μεγιστοποίηση της επιρροής της στην Ανατολική Μεσόγειο, αλλά ούτε και με την εντεινόμενη καχυποψία της για τις προθέσεις δυτικών κρατών (Τα§, 2020, σ. 18). Ούτε και τυχαία είναι η χρήση της έννοιας στον πολιτικό λόγο ανώτατων αξιωματούχων του τουρκικού κράτους με τρόπο μάλιστα που να παραπέμπει σε μια κρατική πολιτική (Hurriyet, 2018).

Η «γαλάζια πατρίδα», προστίθεται στη μελέτη, είναι ουσιαστικά η θαλάσσια προέκταση πτυχών του νέου γεωπολιτικού δόγματος που προέκυψε μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 (Areteos 2020: 6). Έστω και αν δεν πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο θεωρητικό πλαίσιο στρατηγικής, η «γαλάζια πατρίδα» είναι σημαντική γιατί εντάσσεται στη «δεύτερη στρατηγική ζώνη» γειτονικών κρατών της Τουρκίας. Σύμφωνα με τους Yesiltas και Ρirincci (2020, σ. 102), η δεύτερη στρατηγική ζώνη είναι το «τελευταίο κέλυφος προστασίας» της χώρας και στο ενδεχόμενο ρωγμών δεν θα είναι εφικτή η οικοδόμηση μιας περιεκτικής ασφάλειάς της σε εθνικό επίπεδο. Το πιο πάνω σκεπτικό επιβεβαιώνει την τάση «εξαγωγής της άμυνας» της Τουρκίας σε εδάφη και θάλασσες στην περιφέρεια, τις οποίες θεωρεί ότι αποτελούν πηγές απειλών.

Η ευρύτερη ιδεολογική νομιμοποίηση της «γαλάζιας πατρίδας», τονίζεται στη μελέτη, και γενικότερα των πολιτικών της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο συμπεριέλαβαν και τις πτυχές ενός «νεο-οθωμανικού/ισλαμικού» βλέμματος. Είναι ακριβώς αυτή η προσθήκη δυναμικών στοιχείων του αυτοκρατορικού παρελθόντος και της «πολιτισμικοποίησης» με την οποία αντιμετωπίζει η Τουρκία τους ανταγωνισμούς στην Ανατολική Μεσόγειο που νομιμοποίησαν σε ένα μέρος της κοινωνίας της χώρας τις διευρυνόμενες διεκδικήσεις της στο περιφερειακό επίπεδο. Η επιλεκτική επαναφορά του οθωμανικού παρελθόντος, σύμφωνα με την οποία η Ανατολική Μεσόγειος ήταν μια «τουρκική λίμνη», στόχευσε στη φυσιολογικοποίηση της παρεμβατικότητας της χώρας. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επαναφορά της Ανατολικής Μεσογείου ως εκείνου του χώρου στον οποίο η κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σηματοδότησε την ολοκληρωτική της αυτονόμηση και τη δημιουργία «της δικής της» οικουμενικής τάξης πραγμάτων (Yildirim, 2019).

Η προσπάθεια κατασκευής μιας συλλογικής μνήμης δικαίωσης της παρουσίας της Τουρκίας στην Ανατολική Μεσόγειο επεκτάθηκε και στην προώθηση της 27ης Σεπτεμβρίου 1538, μέρα επικράτησης του οθωμανικού στόλου στη ναυμαχία της Πρέβεζας, ως μιας νέας εθνικής επετείου. Ο οθωμανικός στόλος υπό την καθοδήγηση του Barbaras Hayrettin Ραsα την 27η Σεπτεμβρίου 1538 κατάφερε να επικρατήσει κατά της συμμαχίας του στόλου (του Πάπα) υπό την ηγεσία του Andrea Doria και με αυτό τον τρόπο να επεκτείνει την κυριαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Μεσόγειο. Σύμφωνα με την ισλαμική σκέψη στην Τουρκία, η ναυμαχία της Πρέβεζας θεωρείται ως η επιτυχία μετατροπής της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από ένα «κράτος ξηράς» σε μια «αυτοκρατορία των θαλασσών» (Yeni Safak, 2018). Μάλιστα η διεύρυνση της οθωμανικής κυριαρχίας και ελέγχου στη Μεσόγειο προωθείται από τη σημερινή εξουσία ως η απόδειξη μετατροπής της Μεσογείου σε μια «τουρκική λίμνη» (Islam ve ihsan 2016). Σύμφωνα με το κυρίαρχο ιδεολογικό πλαίσιο, η επιδίωξη εχθρικής περικύκλωσης της Τουρκίας στα ζητήματα της ενέργειας στην Ανατολική Μεσόγειο είναι προοπτική που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί όχι μόνο για την εθνική ασφάλεια της χώρας, αλλά και για την προάσπιση των «φυσικών της δικαιωμάτων» σε μια «τουρκική θάλασσα».

O N. Mούδουρος εξηγεί πως καθόλου τυχαία, τόσο τα δύο πλοία εξόρυξης (Yavuz, Fatih) όσο και τα δύο ερευνητικά πλοία (Barbaros Hayrettin Pasa, Oruc Reis) της Τουρκίας που χρησιμοποιήθηκαν στην Ανατολική Μεσόγειο φέρουν τα ονόματα Οθωμανών σουλτάνων και ναυάρχων, παραπέμποντας ακριβώς σε ένα νεο-οθωμανικό πλαίσιο. Οι περιπολίες του τουρκικού πολεμικού ναυτικού στην περιοχή ονομάστηκαν «Ασπίδα της Μεσογείου», παραπέμποντας σαφώς στην υπεράσπιση της τουρκικής κυριαρχίας ενάντια στην «ξένη αμφισβήτηση».

Στη μελέτη, τονίζεται πως την ίδια στιγμή οι ευρύτερες προεκτάσεις της «γαλάζιας πατρίδας» επικεντρώθηκαν και στην ταύτιση της στρατηγικής σημασίας ξηράς και θάλασσας. Στο σημείο αυτό θα ήταν σημαντικό να αποκωδικοποιηθεί η σημασία της χρήσης των λέξεων στο όνομα του δόγματος. Η «γαλάζια» σαφώς παραπέμπει στη θάλασσα. Όμως η χρήση της λέξης «πατρίδα» (homeland/vatan) έχει ιδιαίτερους ιδεολογικούς προσανατολισμούς. Η vatan είναι λέξη με αραβικές ρίζες και σε απλή μετάφραση είναι ο χώρος γέννησης του ατόμου. Ωστόσο, στη σύγχρονη ιστορία, η πολιτικοποίηση της έννοιας μετέτρεψε ιστορικά την πατρίδα στη συγκεκριμενοποίηση της εθνικής περιοχής, της εθνικής γεωγραφίας, αλλά και της εθνικής ταυτότητας. Είναι συνεπώς μια έννοια φορτισμένη με την αποστολή μετατροπής των «φαντασιακών συνόρων» στα σύγχρονα πολιτικο-εθνικά καθορισμένα σύνορα των κρατών. Η επαναφορά της «γαλάζιας πατρίδας» στα πλαίσια της συνεργασίας ΑΚΡ-ΜΗΡ αποτέλεσε και μια προσπάθεια προώθησης της διαδικασίας «εδαφικοποίησης» της θάλασσας και προώθησης της Ανατολικής Μεσογείου ως αναπόσπαστο κομμάτι του εδάφους και της κρατικής κυριαρχίας της Τουρκίας. Μέσα από αυτό το δόγμα, η Άγκυρα αντιλαμβάνεται την ασφάλεια, άμυνα και ευημερία της χώρας ως στοιχεία συνυφασμένα με τις θάλασσες που την περιβάλλουν. Η «γαλάζια πατρίδα» μετασχηματίστηκε σε χώρο τον οποίο η εξουσία χειρίζεται όπως ακριβώς και το έδαφος που βρίσκεται υπό την κυριαρχία του κράτους.

Η στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής

Συμπερασματικά, ο Νίκος Μούδουρος σημειώνει: «Παρόλο που ο νέος συνασπισμός εξουσίας στην Τουρκία με κεντρικό στοιχείο τη συνεργασία ΑΚΡ-ΜΗΡ άρχισε να δημιουργείται ήδη από το 2015, εντούτοις η απόπειρα πραξικοπήματος το 2016 ήταν μια καθοριστική στιγμή για την κορύφωση της διαδικασίας επισημοποίησής του. Η ίδια η πραξικοπηματική απόπειρα εντατικοποίησε επίσης τις δυναμικές μετατροπής της “επιβίωσης του κράτους” ως της πολιτικής πλατφόρμας του συγκεκριμένου συνασπισμού. Οι δυναμικές που απελευθερώθηκαν οδήγησαν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα την τουρκική Κυβέρνηση σε αναζήτηση ενός νέου δόγματος ασφάλειας, το οποίο χαρακτηρίστηκε από την προσπάθεια “εξαγωγής” της άμυνας σε εδάφη πέρα από τα σύνορα της Τουρκίας. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις της χώρας στα βόρεια της Συρίας ήταν το πρώτο πρακτικό παράδειγμα των νέων πολιτικών ασφάλειας με επίκεντρο τη στρατιωτικοποίηση της εξωτερικής πολιτικής.

Ωστόσο οι προαναφερθείσες εξελίξεις ταυτίστηκαν χρονικά με την ένταση των ανταγωνισμών στην Ανατολική Μεσόγειο. Σε αυτό το πλαίσιο, η νέα σύνθεση του συνασπισμού εξουσίας επανάφερε στην επικαιρότητα την έννοια της “γαλάζιας πατρίδας”, πάνω στην οποία βασίστηκε η παρεμβατικότητα στην Ανατολική Μεσόγειο. Η “γαλάζια πατρίδα”, ως μια έννοια ιδεολογικής περιγραφής της Ανατολικής Μεσογείου, βασίζεται τόσο σε εθνικιστικά ρεύματα που προωθούν την αγωνία για την “εχθρική περικύκλωση” της Τουρκίας όσο και σε ισλαμικές, νεο-οθωμανικές αντιλήψεις που προωθούν την Ανατολική Μεσόγειο ως ένα χώρο

“προαιώνιας αυτοκρατορικής παρουσίας” των Τούρκων. Αυτή ακριβώς η ιδεολογική σύγκλιση επηρεάζει σε καθοριστικό βαθμό το “βλέμμα” της Τουρκίας προς την Κύπρο και την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Μετασχηματίζει την “τδβκ” σε παροχέα ασφάλειας προς την Τουρκία και διαμέσου αυτής της εξέλιξης επιδρά στην εσωτερική πολιτική κατάσταση των Τουρκοκυπρίων. Συνεπώς, οι εξελίξεις, οι κρίσεις και οι ανακατατάξεις που προκαλούνται στην περιφερειακή πολιτική της Τουρκίας είναι αποτέλεσμα τόσο των επιδράσεων του διεθνούς πολιτικού και οικονομικού περιβάλλοντος όσο και της εσωτερικής αναδιάταξης ισορροπιών και των αλλαγών του ιδεολογικού πλαισίου μέσα στο οποίο δρα η εξουσία της Τουρκίας τα τελευταία χρόνια».

Και πολιτισμικός πόλεμος

Πέρα από τα γεωπολιτικά ζητήματα που τέθηκαν από την Άγκυρα, η παρουσία της Τουρκίας στην Κύπρο κρίνεται αναγκαία από τους κύκλους εξουσίας του Eρντογάν και εξαιτίας του «πολιτισμικού πολέμου» που εντατικοποιείται ανάμεσα στην Τουρκία και ένα πολύ μεγάλο μέρος της τουρκοκυπριακής κοινότητας, αναφέρει ο Ν. Μούδουρος. Παράλληλα με τους ανταγωνισμούς στην Ανατολική Μεσόγειο, η Άγκυρα έδειξε να είναι διατεθειμένη να προχωρήσει σε πολιτικές περαιτέρω θρησκευτικής συντηρητικοποίησης των βόρειων εδαφών της Κύπρου. Μέσα από αυτές τις πολιτικές επιδιώκεται η πολιτισμική πειθάρχηση της κοσμικής τουρκοκυπριακής κοινότητας, αλλά και η περιθωριοποίηση των ιδεολογικών δυνάμεων των Τουρκοκυπρίων που διατηρούν τάσεις συνεργασίας με την ελληνοκυπριακή κοινότητα. Σε αυτό το πλαίσιο μπορούν να ερμηνευθούν πιο ολοκληρωμένα και οι παρεμβάσεις της Άγκυρας στις «εκλογές» για ανάδειξη του Τουρκοκύπριου ηγέτη που έγιναν τον Οκτώβριο του 2020.

Ο «νονός» της «Γαλάζιας Πατρίδας»

Η «γαλάζια πατρίδα» είναι έννοια που ανήκει στον απόστρατο ναύαρχο Cem Gurdeniz και περιγράφει τις θαλάσσιες περιοχές στις οποίες η Τουρκία διεκδικεί να έχει κυριαρχία και συνεπώς να καθορίζει θαλάσσιες ζώνες καθώς και αποκλειστική οικονομική ζώνη. Η έννοια αυτή, σύμφωνα με την επισήμανση στη μελέτη του Ν. Μούδουρου, είχε στόχο να εκλαϊκεύσει τον πολιτικό στόχο οι θάλασσες που περιβάλλουν την Τουρκία να αντιμετωπίζονται ως «έδαφος της πατρίδας». Οι ιδεολογικές προεκτάσεις αυτής της έννοιας, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την Ανατολική Μεσόγειο, εκφράζονται περισσότερο από ένα μέρος του παλιότερου στρατιωτικού κατεστημένου με ευρασιατικές και αντιδυτικές βλέψεις. Τα τελευταία χρόνια οι συγκεκριμένες ιδεολογικές τάσεις επιβίωσαν κυρίως μέσα από ακροδεξιές πλατφόρμες κοντά στο ΜΗΡ. Εξαιτίας της συνεργασίας του ΜΗΡ με το ΑΚΡ, οι αντιλήψεις αυτών των κύκλων βρήκαν ευκολότερες διόδους έκφρασης μέσα από τις κρατικές δομές (Uzgel, 2020).