Δημόσιο διάλογο μέσω «Φ» μεταξύ του διευθυντή του Εργαστηρίου Αναπτυξιακής Ψυχοπαθολογίας και αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κύπρου δρα Κώστα Φάντη και του εκπαιδευτικού ψυχολόγου δρα Μιχάλη Παπαδόπουλου προκάλεσε η συνέντευξή μας της περασμένης Κυριακής με τον δρα Φάντη με τίτλο «1 στους 5 μαθητές θύμα βίας στο σχολείο».
Η συνέντευξη έγινε με αφορμή τη βράβευση του δρα Φάντη με το φετινό Βραβείο Ερευνητικής Αριστείας 2021 του Πανεπιστημίου Κύπρου «για την καινοτόμο, πρωτοποριακή έρευνά του και για το συνολικό επιστημονικό του έργο», όπως αναφέρθηκε σε σχετική ανακοίνωση του πανεπιστημίου.
Η θυματοποίηση και το σχολικό κλίμα
Ο δρ Μιχάλης Παπαδόπουλος, διεθνώς αναγνωρισμένος εμπειρογνώμονας στα θέματα της σχολικής βίας και της νεανικής παραβατικότητας, που εργάστηκε για 37 χρόνια (1976-2013) στην Υπηρεσία Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας του υπουργείου Παιδείας και αφυπηρέτησε ως αναπληρωτής προϊστάμενός της, αναφέρει τα εξής σε σημείωμα που μας απέστειλε σε σχέση με τη συνέντευξη: «Στον “Φιλελεύθερο” της Κυριακής 8ης Αυγούστου 2021 δημοσιεύτηκε συνέντευξη του καθηγητή Κώστα Α. Φάντη του Πανεπιστημίου Κύπρου στον Μάριο Δημητρίου σχετικά με μια έρευνά του. Καλωσορίζω τον κύριο Φάντη στο πεδίο των ερευνών για τη «βία στο σχολείο». Εύχομαι τα πορίσματα των ερευνών του να προσθέσουν στα δικά μου πολύχρονα μελετήματα και έρευνες. Ως ιδρυτής του Κυπριακού Παρατηρητηρίου για τη Βία στο Σχολείο και ένας από τους είκοσι εμπειρογνώμονες που κλήθηκαν στο Συμπόσιο του γαλλικού υπουργείου Παιδείας στη Σορβόννη το 2011 έχω να παρατηρήσω τα εξής:
• Το Κυπριακό Παρατηρητήριο έκανε διαβουλεύσεις συνεργασίας με τον πρόεδρο του Διεθνούς Παρατηρητηρίου , Eric Debarbieux, ο οποίος επισκέφθηκε την Κύπρο αμισθί και συντόνισε τη μεγάλη παγκύπρια έρευνα για τη θυματοποίηση και το σχολικό κλίμα.
• Η διεθνής, κυρίως, ευρωπαϊκή προσέγγιση του θέματος έχει μετακινηθεί από τις έννοιες της βίας στο σχολείο σε έννοιες όπως η θυματοποίηση και το σχολικό κλίμα.
• Η έρευνά μας κάλυπτε μαθητές της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης καθώς και τους αντίστοιχους εκπαιδευτικούς. Είναι πιο αντικειμενικό και έγκυρο όταν μιλάμε για βία στο σχολείο να συμπεριλαμβάνουμε όλους τους “κατοικούντες” στο σχολείο: μαθητές, εκπαιδευτικούς και γονείς. Τα ερευνητικά αποτελέσματα έδειξαν ότι στα σχολεία Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης η βία είναι αρκετά περιορισμένη και κυρίως πρόκειται για λεκτική βία, μικροβιαιότητες και εκφοβιστική συμπεριφορά. Στη Μέση Εκπαίδευση παρουσιάζεται με ένα ποσοστό κάτω του 10% η αναδυόμενη καινούργια μορφή βίας, η κυβερνοβία και ο κυβερνοεκφοβισμός.
• Ένα βασικό, από την άποψη της πρόληψης, εύρημά μας είναι πως το σχολικό κλίμα συσχετίζεται σε όλες τις περιπτώσεις με όλες τις μορφές βίας. Όσο πιο θετικό είναι το κλίμα στη σχολική μονάδα τόσο λιγότερα είναι τα ποσοστά βίας.
• Στη Μέση Εκπαίδευση φαίνεται ότι υπάρχει κάποιο πρόβλημα στις σχέσεις μαθητών-εκπαιδευτικών. Αυτό αναδεικνύεται από το ότι ένα 36,2% των καθηγητών θεωρεί πως ο σεβασμός των μαθητών προς αυτούς βρίσκεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα και πως από την πλευρά τους οι μαθητές σε ποσοστό 40% δηλώνουν ότι υπάρχει επιθετικότητα σε αρκετό ή πολύ μεγάλο βαθμό στις σχέσεις μεταξύ μαθητών και καθηγητών. Το πρόβλημα φαίνεται να εντοπίζεται στην απονομή της σχολικής δικαιοσύνης όπου 21% των μαθητών δημοτικού και 52% των μαθητών στη Μέση Εκπαίδευση θεωρούν πως οι τιμωρίες είναι άδικες. Τα αποτελέσματα αυτής της έρευνας, που έγινε με ερωτηματολόγιο και υπό την επίβλεψη του προέδρου του Διεθνούς Παρατηρητηρίου για την Βία στο Σχολείο, συνάδουν με τα αποτελέσματα που παρατηρούνται σε άλλες χώρες διεθνώς. Η έρευνα αυτή παρουσιάστηκε στο υπουργείο Παιδείας με την παρουσία του Eric Debarbieux.
Θέλω να διατυπώσω μερικά ερωτήματα στον συνάδελφο κ. Φάντη:
• Πώς τεκμηριώνει τη δήλωσή του ότι “η βία στο σχολικό πλαίσιο της Κύπρου έχει πάρει δραματικές διαστάσεις τα τελευταία δέκα χρόνια”;
• Πώς ορίζει τον όρο “αντικοινωνική συμπεριφορά”;
• Πώς ορίζει τον όρο «σχολική παραβατικότητα»; Μήπως αφορά παραβίαση των εσωτερικών κανονισμών οι οποίοι, μεταξύ άλλων, ορίζουν το μήκος της φούστας των μαθητριών και διάφορα άλλα τραγελαφικά;
• Πώς ορίζει τον όρο “αποκλίνουσα συμπεριφορά”; Βάσει ποιων νορμών και κανόνων; Μήπως θα περιλάμβανε και τον Γιάννη Ρίτσο στο δείγμα των αποκλινόντων ο οποίος δήλωσε σε συνέντευξή του “εγώ δεν τα πήγαινα πολύ καλά με τα γράμματα. Προτιμούσα να παίζω με τους χαρταετούς, τους βόλους, τον πετροπόλεμο, να ζωγραφίζω. Ολόκληρα τα τετράδιά μου τα μαθητικά αντί για μαθηματικές πράξεις της πρακτικής αριθμητικής ήταν γεμάτα ζωγραφιές”.
Τέλος, νομίζω κύριε Φάντη πως υπάρχει μια φιλοσοφική και επιστημολογική διαφορά μεταξύ των προσπελάσεών μας στο αντικείμενο της θυματοποίησης στο σχολείο. Προτείνω στον συνάδελφο να μελετήσει τα ευρήματα της σύγχρονης νευροψυχολογίας η οποία αποδεικνύει πως ο εγκέφαλος κτίζεται σαν γλυπτό από τα ερεθίσματα, τη σωματική επαφή και ασφάλεια που νιώθει όταν είναι όλο και πιο μικρό το παιδί. Αυτή η διαδικασία τροφοδότησης του εγκεφάλου του παιδιού συνεχίζεται μέχρι την ενηλικίωση και το γήρας. Συνακόλουθα η νέα προσέγγιση που βασίζεται στο ότι το άτομο δεν υπόκειται σε αλλαγές του περιβάλλοντος δεν ισχύει, όπως δεν ισχύει και η παλιά διαμάχη μεταξύ της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος, αφού δεν υπάρχει διχοτόμηση των δύο. Καλώ τον κ. Φάντη να συνεργαστούμε για να μετατρέψουμε τα σχολεία μας σε γοητευτικούς χώρους και τις παιδαγωγικές πρακτικές ώστε να παρέχουν κίνητρα στα παιδιά. Θα συνεισφέρω αφιλοκερδώς σε αυτήν την προσπάθεια. Δρ Μιχάλης Παπαδόπουλος, διδάκτωρ Εκπαιδευτικής Ψυχολογίας».
Η απάντηση Φάντη και η προοπτική συνεργασίας!
Θέσαμε το σημείωμα του δρα Παπαδόπουλου υπόψη του δρα Φάντη, ο οποίος μας απέστειλε την ακόλουθη απάντηση: «Ευχαριστώ τον δρα Παπαδόπουλο για τις ερωτήσεις και εισηγήσεις που αφορούν την έρευνα για τη σχολική βία. Η δήλωσή μου ότι «η βία στο σχολικό πλαίσιο της Κύπρου έχει πάρει δραματικές διαστάσεις τα τελευταία δέκα χρόνια», τεκμηριώνεται από έρευνες που δημοσιεύθηκαν σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά την τελευταία δεκαετία, αλλά και από αναλύσεις διαχρονικών δεδομένων που έχω συλλέξει από δείγματα που ξεπερνούν τα 15.000 άτομα.
Οι όροι στους οποίους αναφέρεται είναι γνωστοί στη διεθνή βιβλιογραφία και δεν αφορούν ούτε τη φούστα των μαθητριών, ούτε τις συμπεριφορές του Γιάννη Ρίτσου. Κάνω εκτενή αναφορά στους όρους αυτούς αλλά και πώς συνδέονται οι συμπεριφορές αυτές με νευρο-ψυχολογικούς και νευρο-φυσιολογικούς παράγοντες στις δικές μου δημοσιευμένες έρευνες (Google scholar: Kostas A. Fanti, https://scholar.google.com/citations?user=2a4UmdQAAAAJ&hl=en). Σε αυτές τις έρευνες συνδυάζω περιβαλλοντικούς με βιολογικούς παράγοντες για να εξηγήσω τις διάφορες διαστάσεις συμπεριφορικών προβλημάτων. Να είναι σίγουρος ο αγαπητός συνάδελφος, ότι πάντα αναφέρομαι σε επιστημονικά δεδομένα σε αυτά που λέω. Ευχαρίστως να συνεργαστούμε στις επόμενες φάσεις της έρευνας. Θεωρώ ότι οι εμπειρίες του δρα Παπαδόπουλου θα είναι πολύ σημαντικές για την ανάπτυξη προληπτικών και παρεμβατικών προγραμμάτων εντός του σχολικού πλαισίου. Με εκτίμηση δρ Κώστας Φάντη».