Τα δυσάρεστα διλήμματα και η λύση τους, από τον Αίσωπο και τον Festinger ως το κάπνισμα και το εμβόλιο
Η προσπάθεια να πειστούν οι ανεμβολίαστοι και να ξεπεράσουν τους φόβους τους μου θυμίζει την πολιτική του ΑΚΕΛ, το οποίο θέλει να εξηγήσουμε στον Ερντογάν ότι το συμφέρον του είναι να λυθεί το Κυπριακό – όμως εκείνος έχει τη δική του «λύση». Δεν ξέρουμε ακόμα αν ο νέος γ.γ. διαφοροποιείται από αυτή τη θέση, ωστόσο το ΑΚΕΛ επικρίνει την κυβέρνηση ότι προσπαθεί να προσελκύσει τους νέους να εμβολιαστούν με φτηνά «δώρα», όπως ο Μητσοτάκης στην Ελλάδα. Βεβαίως, η πολιτική του «καρότου» περιλαμβάνει και «μαστίγιο», αφού οι ανεμβολίαστοι θα έχουν διάφορες επιπτώσεις, άμεσες είτε έμμεσες, οι οποίες δεν είναι τόσο ανώδυνες όσο είναι για τον Ερντογάν οι λεκτικές κυρώσεις από την Ε.Ε. για την επιμονή του στην ένταση.
Πώς γίνεται να βαραίνει περισσότερο στο μυαλό ορισμένων ο απειροελάχιστος κίνδυνος σοβαρών παρενεργειών απ’ τον εμβολιασμό, από την πολύ πιο πιθανή απειλή να νοσήσει κάποιος σοβαρά, ακόμα και να χάσει τη ζωή του από την Covid-19; Το θέμα δεν είναι τόσο απλό όσο φαίνεται: Βρισκόμαστε ανάμεσα σε δυο εν δυνάμει απειλητικές καταστάσεις, την επιδημία και το εμβόλιο, και πρέπει να κάνουμε μια επιλογή. Το φαινόμενο έχει όνομα στην Κοινωνική Ψυχολογία, λέγεται γνωστική ασυμφωνία και προκαλεί μεγάλη πίεση. Για να διαλέξει κανείς, πρέπει να σταθμίσει τα υπέρ και τα κατά. Είναι όπως με το τσιγάρο: Όλοι γνωρίζουν τους κινδύνους, αλλά όσοι δεν θέλουν να το κόψουν τονίζουν τα «οφέλη» του καπνίσματος και το δικαίωμά τους να καπνίζουν. Έτσι εξηγείται και η επιθετικότητα των θεριακλήδων και των αντιεμβολιαστών προς τους καπνιστές και τους εμβολιασμένους αντίστοιχα.
Η τεκμηρίωση ότι η απειλή του εμβολίου είναι σημαντικότερη από την απειλή του ιού είναι ένας τρόπος να μειώσει κάποιος τη γνωστική ασυμφωνία μέσα του. Για να στηρίξει την επιλογή του, επιστρατεύει όποια μέσα συνηγορούν προς τούτο, θρησκευτικά, ψευδοεπιστημονικά, ιδεολογικά, συνωμοσιολογικά κ.ά., ώσπου το βολικό ψέμα γίνεται συνείδηση. Από την άλλη, βιώνει την επιστημονική και ορθολογική πραγματικότητα ως απειλή επειδή, σε αντίθεση με τη δική του επιλογή, τείνει να του αυξήσει τη γνωστική ασυμφωνία, αφού έχει αποφασίσει ότι δεν εμβολιάζεται.
Tο φαινόμενο της γνωστικής ασυμφωνίας έχει αναλυθεί διεξοδικά από τον Leon Festinger (αν και προηγήθηκε ο Αίσωπος με τον μύθο της αλεπούς και τα σταφύλια), ο οποίος το 1959 έκανε μαζί με τον J.M. Carlsmith ένα ενδιαφέρον πείραμα, που θυμίζει κάπως τις μεθόδους να προσελκυστούν οι ανεμβολίαστοι: Ζήτησαν από μια ομάδα φοιτητών τους να εκτελέσουν μια σειρά από πολύ βαρετές δουλειές, και στη συνέχεια τους έδωσαν από ένα δολάριο για να πουν στους επόμενους συμμετέχοντες ότι αυτές είχαν πολύ ενδιαφέρον. Οι της δεύτερης ομάδας αμείφθηκαν με 20 δολάρια καθένας για να πουν το ίδιο. Κατόπιν ζητήθηκε από όλους να βάλουν βαθμό στις εργασίες που έκαναν, ανάλογα με το πόσο ενδιαφέρουσες ήταν. Οι της πρώτης ομάδας έδωσαν την υψηλότερη βαθμολογία, επειδή το ένα δολάριο δεν μπορούσε να εκληφθεί ως επαρκές κίνητρο για να πουν ψέματα. Άρα, για να ξεπεράσουν τη δυσαρέσκειά τους γι’ αυτό, έπρεπε να πείσουν τον εαυτό τους πως αυτό που έκαναν ήταν στ’ αλήθεια ενδιαφέρον και ευχάριστο.
Δεν ξέρω αν αυτοί που παίρνουν τις αποφάσεις είναι γνώστες της θεωρίας του Festinger, οι ψυχολόγοι σίγουρα τη γνωρίζουν πολύ καλύτερα από εμένα. Επομένως, αν οι κυβερνώντες θέλουν να ωθήσουν τους πολίτες να ξεπεράσουν τους φόβους τους έναντι του εμβολίου, να συμβουλευτούν τους ειδικούς στην ψυχολογία και να εφαρμόσουν τις εισηγήσεις τους. Μπορεί τα δώρα (το «καρότο») να είναι ένας τρόπος για να μειώσουν την πίεση της γνωστικής ασυμφωνίας στους ανθρώπους, ωστόσο πιθανώς να υπάρχει ανάγκη για ένα επιπλέον κίνητρο, όπως είναι το «μαστίγιο» των επιπτώσεων για τους πιο ξεροκέφαλους (τύπου Ερντογάν). Όσοι απ’ αυτούς θυμήθηκαν αίφνης ότι έχουν δικαιώματα, ας εκπληρώσουν πρώτα τις υποχρεώσεις τους απέναντι στον εαυτό τους και το σύνολο. Και μακάρι να είναι αλήθεια ότι το εμβόλιο μάς αλλάζει το DNA – είναι η μόνη μας ελπίδα…
chrarv@phileleftheros.com
Φιλελεύθερα, 11.7.2021.