«Και γνωρίζω βέβαια ότι σκοπεύω να κάνω κακό,
Αλλά είναι ο θυμός από τη σκέψη μου πιο δυνατός,
Αιτία των μεγαλύτερων συμφορών των θνητών»
Ευριπίδης, Μήδεια, 1078-80
Όταν οι ποιητές εκθέτουν το ήθος των ηρώων τους, το κοινό συμπάσχει και οι φιλόσοφοι βρίσκουν εύφορο έδαφος για να νουθετήσουν. Ο Ευριπίδης, ο τραγικότερος των ποιητών (Αριστοτέλης, Ποιητική, 8), γνωρίζει ότι συναίσθημα και λογική δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Ο θυμός της ηρωίδας του, Μήδειας, την οδηγεί στη διάπραξη του φρικτότερου εγκλήματος που μπορεί να διαπράξει ένας άνθρωπος. Εκεί, όπου το κοινό θεωρεί ότι η αγάπη είναι δεδομένη και ανιδιοτελής, η Μήδεια σκοτώνει τα παιδιά της. Τυφλή από την οργή της να εκδικηθεί τον Ιάσονα.
Ήδη, στο Περί οργής ο Σενέκας, έχει αναλύσει τον μηχανισμό της οργής, της «σύντομης τρέλας (breuem insaniam) όπως την έχουν χαρακτηρίσει σοφοί άντρες». Ακολουθώντας τον Ευριπίδη, γράφει: «Αν θέλεις να δεις τα αποτελέσματα και τις καταστροφές που επιφέρει, κανένας λοιμός δεν έχει κοστίσει περισσότερο στο ανθρώπινο γένος από την οργή» (De Ira, I 2). Οι Τραγωδίες είναι ακόμη ελκυστικές. Ο Σενέκας ξαναγράφει τη Μήδεια, σε μια απόπειρα να εκθέσει τη θεωρία των Στωικών σε ένα δραματοποιημένο σκηνικό. Ήδη από την αρχή της τραγωδίας του Σενέκα, η Μήδεια μονολογεί: «Αυτά τα έκανα παρθένα. Τώρα που ένιωσα τον πόνο της μάνας, η μεγαλύτερή μου καρδιά. Μεγαλύτερα εγκλήματα να διαπράξει πρέπει». 49-51
Η Μήδεια του Σενέκα δείχνει το απάνθρωπο πρόσωπό της. Δεν μετανιώνει. Το αντίθετο: «Μεγάλη ηδονή με διαπερνά» (‘voluptas magna me invitam subit’ 990) ομολογεί, όταν διαπράττει τον πρώτο φόνο. Για τον δεύτερο, θέλει τον Ιάσονα μάρτυρα. Μόνο έτσι έχει αξία ο φόνος. Πρέπει να υποφέρει ο πατέρας όσο περνάει από το χέρι της. Οι φόνοι, σε αντίθεση με την αρχαία ελληνική τραγωδία διαπράττονται επί σκηνής. Ο Σενέκας δραματοποιεί τη διδασκαλία της οργής, προσφέροντας το αποτρόπαιο θέαμα στο κοινό της Ρώμης.
Οι Στωικοί δεν θα μπορούσαν να προσπεράσουν τέτοια αφορμή για να συζητήσουν το θέμα του θυμού. Όλοι γνωρίζουν τη Μήδεια. Όλοι είναι εναντίον της. Η ίδια ομολογεί ότι ο θυμός είναι η αιτία της άλλογης απόφασής της, ο οποίος ποτέ δεν οδηγεί σε λογική κρίση. Οι άνθρωποι επιθυμούν το συμφέρον τους και πράττουν ανάλογα. Το ίδιο έκανε και η Μήδεια. Μόνο που έκρινε το συμφέρον της, τελώντας εν οργή, εξεγερμένη από πάθος. Αλλά η ίδια δεν αξίζει την οργή μας. Μόνο τον οίκτο μας. Γιατί έχει κάνει την επιλογή της, με το συναίσθημα να υπερτερεί της λογικής. Ο Επίκτητος επανέρχεται στην Μήδεια του Ευριπίδη: «Για τις πράξεις λοιπόν έχουμε κάτι εδώ όπως η αλήθεια και το ψεύδος; Το καθήκον και το μη καθήκον, το συμφέρον και το ασύμφορο, αυτό που είναι σύμφωνο με εμένα και αυτό που δεν είναι σύμφωνο κτλ. “Δεν μπορεί να πιστεύει κάποιος λοιπόν ότι έχει συμφέρον και να μην το επιλέγει;”. Δεν μπορεί. Τι εννοεί αυτή που λέει: “Και γνωρίζω βέβαια ότι σκοπεύω να κάνω κακό. Αλλά είναι ο θυμός από τη σκέψη μου πιο δυνατός;”.
Ακριβώς, αυτό, ότι θεωρεί πιο συμφέρον να ενδώσει στον θυμό για να τιμωρήσει τον άντρα της, παρά να σώσει τα παιδιά της. […] Γιατί λοιπόν οργίζεσαι μ’ αυτήν; Επειδή η ταλαίπωρη έπεσε σε πλάνη για σημαντικότατα θέματα και έγινε οχιά αντί για άνθρωπος; Δεν πρέπει, επομένως, να δείξουμε οίκτο, όπως δείχνουμε οίκτο στους τυφλούς και τους κουτσούς, το ίδιο δεν πρέπει να κάνουμε σ’ αυτούς που έχουν τυφλωθεί και κουτσαθεί στα σπουδαιότερα ζητήματα;». Διατριβαί 1, 28 1-10
Η Μήδεια αποτελεί το αντι-Στωικό πρότυπο. Έχει τυφλωθεί από το πάθος. Και οι Στωικοί δράττονται της ευκαιρίας να διδάξουν την αποφυγή των παθών. Στην ανθρωπότητα.
*Η δρ Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο Med High
nicolaidou.e@medhigh.com